De Klimaatspagaat

Actie 3

Vervang Dierlijke Producten Voor Een Plantaardig Dieet

Mensen vertellen dat ze beter zo min mogelijk dierlijke producten kunnen eten is vaak voer voor discussie. Toch zorgt voeding, samen met vervoer, voor de meeste CO₂-uitstoot per gezin. (*1) En dat zit ‘m grotendeels in dierlijke producten, omdat het produceren van dierlijke producten over het algemeen een veel grotere klimaatimpact heeft dan het produceren van plantaardige producten. (*2)

Ik ben zelf ruim acht maanden geleden gestopt met het eten van vlees en vis. Dat lijkt een hele stap voor iemand die voorheen drie keer per dag vlees of vis at, maar zo voelt dat eigenlijk niet. De opmars van vleesvervangers maakt deze stap namelijk een stuk eenvoudiger. Tegenwoordig is zo’n beetje alles wel in een vega variant te krijgen. De enige keren dat ik het persoonlijk wel moeilijk vind, is wanneer ik een restaurant bezoek. Als ik met iemand dineer die een rib eye steak naar binnen werkt terwijl ik zelf aan een droge paddenstoel zit te sabbelen dan vraag ik me weleens af waar ik het allemaal voor doe. Maar als ik over die vraag nadenk dan is er eigenlijk geen enkel steekhoudend argument te bedenken die de lekkere smaak van vlees rechtvaardigt. Het is ten eerste niet per se gezond. Zo sterven in Nederland jaarlijks ongeveer 2.500 mensen aan kanker door het eten van teveel rood en bewerkt vlees. (*3) De levensloop van, met name, kiloknaller boerderijdieren is ronduit weerzinwekkend (*4) en het toezicht op de Nederlandse slachthuizen schiet stelselmatig tekort, wat leidt tot gruwelijke misstanden. (*5)

Daarnaast zouden we nu zeer waarschijnlijk niet in de huidige coronacrisis hebben gezeten als we met zijn allen geen dierlijke producten zouden eten. China wordt al snel als schuldige aangewezen van de huidige coronapandemie, bijvoorbeeld door president Trump, die het virus sarcastisch ‘the China virus’ of ‘de pest uit China’ noemt. Of door mensen hier die er racistische liedjes over schrijven als Voorkomen is beter dan Chinezen. Maar de ongemakkelijke waarheid is dat we dat allemaal schuldig zijn aan potentiële pandemieën als we op de huidige schaal dierlijke producten blijven consumeren. Want veel mensen realiseren zich niet dat dit ook in Nederland had kunnen gebeuren. Nederland is namelijk het meest veedichte land ter wereld. (*6) Jaarlijks slachten wij maar liefst 642 miljoen dieren. Dat komt neer op 20 dieren per seconde. (*7) Hier in ons kleine kikkerlandje, praktisch naast je deur.

Wanneer een infectieziekte overslaat van dier op mens noemen we dat een zoönose. Om uitbraken van infectieziekten, zoals virusinfecties en bacteriële infecties, tegen te gaan, wordt veel vee gevaccineerd met antibiotica. Nederland gebruikt steeds minder antibiotica voor dieren, maar naar schatting wordt ongeveer 70% van de antibiotica in de wereld nog steeds gebruikt om infectieziekten bij dieren tegen te gaan. (*8) Alleen neemt door het grootschalige gebruik van antibiotica in de veehouderij de kans op resistentie van infectieziekten toe. (*9) Als een bacterie hierdoor resistent wordt, kan een infectieziekte sneller overslaan van dier op mens en wordt het lastiger om deze te behandelen. De WHO verwacht dat vanaf 2050 jaarlijks wereldwijd ongeveer 10 miljoen mensen zullen overlijden aan antibioticaresistentie als we op deze voet doorgaan. (*10)

Als er een infectieziekte uitbreekt in zo’n klein kikkerlandje als Nederland, met zo’n grote veedichtheid, kan een infectieziekte zich al snel verspreiden en tot een uitbraak leiden. Ook al heeft er nog geen infectieziekte van coronaformaat in Nederland plaatsgevonden, zijn we toch al een paar keer goed gewaarschuwd. Denk bijvoorbeeld aan de Q-koorts, de MKZ-crisis, de varkenspest en de vogelgriep. Q-koorts is een infectieziekte onder voornamelijk geiten en schapen, die ruim 10 jaar geleden in Nederland oversloeg van dier op mens en meer dan 100 mensen in Nederland het leven kostte. (*11) Je zou zeggen dat we hiervan geleerd hebben, maar sindsdien zijn we juist drie keer zoveel geiten gaan houden. (*12)

Nederland is ook nog eens een van de meest dichtbevolkte landen van Europa. Al met al de perfecte omstandigheden voor zoönosen om zich te verspreiden onder mensen, zoals we zien bij corona. Driekwart van de nieuwe en bestaande infectieziekten zijn zoönosen. (*13) Denk buiten corona aan onder andere HIV, rabiës, ebola, salmonella, enzovoorts. Zoönosen zijn nu al goed voor 2,2 miljoen doden wereldwijd per jaar. (*14) Het moge duidelijk zijn dat als we dieren met rust laten, de kans op een pandemie aanzienlijk kleiner wordt en dat een hoop dieren- en mensenlevens bespaard blijven.

In juli verscheen een rapport waarin werd geconcludeerd dat de veehouderij “de meest riskante menselijke activiteit is voor pandemieën”. (*15) Nu denk je misschien: wacht even Jesper, je dwaalt af. Wat heeft een pandemie nou met klimaat te maken dan? Dat is vanwege de manier waarop een infectieziekte van dier naar mens kan overspringen. Buiten het consumeren van besmette dieren is dat omdat we het leefgebied, zoals regenwouden en bossen, van dieren vernietigen en daarmee de biodiversiteit aantasten. Zoals ter sprake kwam in aflevering 0 van deze podcastserie zijn bomen, bossen en planten de longen van onze aarde. Deze nemen CO₂ op die anders in de atmosfeer terecht zou komen. Voor iedere gekapte boom gaat weer een groot deel van de Co₂ terug de atmosfeer in. Elke seconde worden er wereldwijd 169 bomen gekapt. (*16) Door grootschalige ontbossing, en daarmee het verlies van de leefomgeving voor wilde dieren, komen mens en dier dichter tegenover elkaar te staan. Hierdoor wordt het risico op een zoönose en daarmee een potentiële pandemie vergroot, want een infectieziekte kan zich namelijk ook verspreiden via de lucht, via besmet water of via contact met een besmet dier door bijvoorbeeld een krab of beet.

Een van de hoofdoorzaken van ontbossing is de landbouw. (*17) Veel bos wordt platgebrand of gekapt om vervolgens omgevormd te worden naar landbouwgrond voor de veehouderij. Zo leidt het houden van vee tot ruim 80% van de ontbossing in het grootste regenwoud ter wereld, de Braziliaanse Amazone. (*18) Maar ontbossing vindt ook plaats om ruimte te maken voor sojateelt. Ongeveer driekwart van de wereldwijde productie van soja is bestemd voor veevoer, (*19) tegenover ongeveer 6% die bedoeld is voor producten als sojamelk, sojasaus, tofu en andere vleesvervangers. (*20) Nederland is de grootste importeur van soja binnen Europa. (*21) Ook importeren we jaarlijks voor honderden miljoenen euro’s aan vlees uit Brazilië. (*22)Daarmee speelt Nederland indirect een grote rol in de wereldwijde ontbossing.

Ontbossing kan ook leiden tot overstromingen van rivieren, omdat de wortels van bomen die voorheen regenwater vasthielden dat na ontbossing niet meer doen. Hierdoor zal het water via hellingen naar rivieren stromen. Alleen als er hevige neerslag valt, kunnen rivieren deze grote hoeveelheden water niet meer aan en zullen de rivieren stroomafwaarts buiten haar oevers treden. Verder neemt de hoeveelheid verdamping af, omdat het water meteen wegstroomt. Hierdoor kan de hoeveelheid neerslag nog verder afnemen. (*23)

En daar ligt het volgende probleem, want het kost namelijk kapot veel water om vlees en zuivel te produceren. Het kost 4.300 liter water om een kilo kippenvlees te produceren en 6.000 liter water om een kilo varkensvlees te produceren. (*24) Maar de koe spant de kroon, want het kost maar liefst 15.000 liter water om een kilo koeienvlees te produceren. (*25) Dat zit grotendeels in het water dat nodig is om veevoer te produceren (*26) en verder om gras te besproeien, stallen en slachthuizen schoon te maken en om vlees en zuivel koel te houden. Om je een idee te geven hoeveel water dat is: voor die ene hamburger die je deze zomer wellicht op de barbecue hebt gelegd, kun je ongeveer zeven weken douchen. (*27) Eén biefstuk produceren staat zelfs gelijk aan 50 badkuipen gevuld met water. Kortom: de vee-industrie kost echt enorm veel water.

Dat zoveel water vooral naar de vee-industrie gaat en dat daarnaast de weersomstandigheden steeds extremer worden, zoals lange periodes van droogte afgewisseld met zware neerslag, is wereldwijd een groot probleem. Een derde van de mensheid wordt nu al op diverse manieren getroffen door waterschaarste. (*26) De verwachting is dat dit door vaker voorkomen van extreme weersomstandigheden, de groeiende wereldbevolking en de toenemende welvaart nog verder op zal lopen. Volgens een rapport van de Verenigde Naties kan dit leiden tot waterschaarste voor ongeveer 5 miljard mensen in 2050. (*28) Door vlees in te wisselen voor een vegetarisch dieet verbruik je 38% minder water en door vlees in te wisselen voor een veganistisch dieet zelfs 46% minder water. (*27)

Misschien denk je nu: huh, maar een groot deel van onze planeet bestaat toch uit water? Dan zouden we toch genoeg water moeten hebben voor iedereen? Bijna driekwart van onze planeet bestaat inderdaad uit water. Alleen is er een verschil tussen zoet water en zout water. 97% van al het water op aarde is zout water, slechts 3% is zoet. En je raadt het al: wij mensen, en vrijwel alle landdieren, zijn afhankelijk van zoet water. 70% van het zoet water zit ook nog eens gevangen in sneeuw en ijs. Minder dan 1% van al het zoet water op aarde zit in meren, rivieren en moerassen, waarvan slechts 1% drinkbaar is. (*29) De overige 29% is grondwater, water dat we uit de grond pompen en wordt aangevuld door neerslag of rivierwater. Dat zorgt dus voor problemen als er bijvoorbeeld langere periodes van droogte zijn zonder neerslag, afgewisseld met zware neerslag die ineens met zulke grote hoeveelheden uit de lucht komt vallen dat de bodems dit niet allemaal meer op kunnen nemen.

Wellicht vraag je je ook nog af of het niet mogelijk is om zout water uit de zee te ontzilten zodat het drinkbaar wordt. Dat kan inderdaad en dat gebeurt ook al in rijke Arabische landen waar waterschaarste heerst, zoals in Koeweit en Qatar. Alleen is dit helaas onbetaalbaar voor ontwikkelingslanden die veel droogte en waterschaarste kennen.

Verder is de vee-industrie in Nederland ook nog eens goed voor het grootste aandeel in de uitstoot van methaan. (*30) Methaan is na CO₂ het belangrijkste broeikasgas. Methaan blijft weliswaar minder lang in de atmosfeer hangen dan CO₂, maar is wel ruim 20 keer schadelijker. Methaan komt deels vrij uit mest, maar wordt voornamelijk uitgestoten door herkauwers als runderen, schapen en geiten. Herkauwers hebben vier magen en slikken het voedsel meestal door zonder te kauwen. Als de eerste maag vol zit komt het voedsel weer omhoog en wordt het voedsel herkauwd. Alleen zorgen bacteriën in de maag dat niet alleen het voedsel omhoog komt, maar ook methaangas, wat weer wordt uitgestoten via boeren en scheten en zodoende in de atmosfeer terecht komt.

De veehouderij hervormen, is al een hele opgave en dan hebben we ook nog heel veel boze boeren met hele grote trekkers in Nederland die het niet eens zijn met de huidige stikstofmaatregelen. Alleen hebben de boeren nou een punt? Ja en nee. Nee, omdat de stikstof die wordt uitgestoten door boeren het grootste deel van de totale stikstofuitstoot in Nederland beslaat. De landbouw is voor 88% verantwoordelijk voor de uitstoot van ammoniak en voor 46% van de totale stikstofuitstoot in Nederland. Binnen de landbouwuitstoot is de veehouderij hoofdverantwoordelijk voor de grote hoeveelheid stikstofuitstoot. (*31)

Ter vergelijking: de luchtvaart is verantwoordelijk voor minder dan 2% van de totale stikstofuitstoot in Nederland. (*31) Daarnaast houden we het meeste vee niet voor eigen consumptie, maar voor de export. Nederland is na Amerika de grootste landbouwexporteur ter wereld. Samen met sierteelt is vlees het grootste landbouwproduct dat wij exporteren. 78% van al ons pluimvee- en rundvlees en 43% van al ons varkensvlees wordt geëxporteerd. Ook is Nederland een echt doorvoerland. Jaarlijks eindigen bijvoorbeeld 800.000 van de ruim 1 miljoen piepjonge kalveren in Europa bij Nederlandse kalverhouders. Daar worden zij vetgemest en geslacht, en vervolgens gaat 95% weer de grens over, omdat er in Nederland nauwelijks vraag is naar kalfsvlees. (*32)

Met zo’n enorme veedichtheid en het feit dat Nederland verreweg de meeste stikstof produceert van alle Europese landen is het duidelijk dat er in de veehouderij wel de meeste winst te behalen valt om daar de stikstofuitstoot nog verder te verminderen. Aan de andere kant hebben de boeren ook een punt. Door allerlei dure investeringen die zij de afgelopen jaren hebben gedaan, is de stikstofuitstoot al aanzienlijk gedaald in de veehouderij. Nu blijkt dat niet voldoende te zijn en moeten er nog meer maatregelen genomen worden, waar de boeren niet blij mee zijn. Verder is het ook een wisselwerking: een boer produceert uiteindelijk wat wij eten. Als wij ons consumptiegedrag aanpassen door minder vlees en zuivel te eten en door over te gaan op een plantaardige dieet, gaat de boer automatisch minder vlees en zuivel produceren. Van alle landen in de wereld staat Nederland op de achtste plek van de grootste vleeseters ter wereld. (*33) Door minder vlees en zuivel te consumeren zal de stikstofuitstoot verder naar beneden gaan. Omdat het grootste gedeelte van ons vee wordt gehouden voor de export zal dat alleen niet voldoende zijn. Een inkrimping van de veestapel lijkt daarom op dit moment de enige oplossing te zijn om de stikstofuitstoot in de veehouderij verder terug te dringen. Zeker nu er geen andere alternatieven zijn, omdat het plan van het kabinet om vee op een eiwitarm dieet te zetten geen doorgang vond. En omdat minder boeren dan verwacht gebruik maken van de saneringsregeling, waarmee ze zich vrijwillig uit kunnen laten kopen door de overheid. (*34)

Hoe zit het dan met de visserij vraag je je misschien af. Kun je nog wel met een gerust hart haring happen of sushi eten? De klimaatimpact van onze vis is over het algemeen minder groot dan die van vlees en zuivel. In Nederland hebben we veel vaker vlees op ons bord dan vis, (*35) maar toch kun je vis ook vanuit klimaatoogpunt beter laten zwemmen. Ongeveer de helft van de vis die wij eten is kweekvis. (*36) Vis dat op land in vijvers, of in kooien op meren en rivieren, of op zee wordt gekweekt. Net als landdieren zijn vissen ook herbivoren en/of carnivoren. Dat betekent dat er alsnog een hoop vis uit de oceanen gevangen moet worden om aan de kweekvis te voeren. (*37) Ook een deel van de soja eindigt uiteindelijk in visvoer. De kweekvis die het meest wordt gegeten in Nederland is de zalm. Zalm wordt grotendeels gekweekt op zee. Het probleem is alleen dat bij kweekvis op zee grote hoeveelheden fosfor, koolstof, stikstof en antibiotica uit de kooien in de zee terechtkomt, wat kan leiden tot een ophoping van giftige stoffen op de zeebodem en een afname van de biodiversiteit. (*38)

Het merendeel van de vis, schaal- en schelpdieren wordt internationaal verhandeld. Zo is bijvoorbeeld na Noorwegen, Chili de grootste zalmproducent ter wereld. (*39) Zalm wordt daar gekweekt en ingevroren en gaat dan met de boot naar China. In China wordt de zalm ontdooit en verwerkt. Vervolgens wordt de zalm weer ingevroren en naar Amerika of Europa gevlogen om uiteindelijk te eindigen in je supermarkt. De zalm wordt vaak voorzien van een duurzaam ASC- of MSC-certificaat, wat aangeeft dat de vis duurzaam gekweekt of gevangen is. Dat de vis meer afstand aflegt dan de gemiddelde Nederlander en daarmee een flinke klimaatimpact heeft, wordt bij de certificering buiten beschouwing gelaten.

Van al het zeeleven dat er in de oceanen rondzwemt, is de klimaatimpact van schaaldieren het allergrootst, en dan in het bijzonder die van garnalen. Veel schaaldieren leven namelijk op de bodem van de zee. Deze schaaldieren worden onder andere door middel van bottom trawling gevangen. (*40) Netten met stalen stangen worden over de bodem van de zee getrokken. Omdat deze netten diep de zee in gaan en de mazen heel klein zijn vanwege de kleine garnalen die er anders doorheen glippen, is er ook veel onnodige bijvangst. Tevens worden door bottom trawling ook delen van de oceaanbodem ‘weggeharkt’, waardoor koraal en leefgebied worden verwoest. (*41) Noordzee garnalen worden in de Noordzee gevangen en gaan dan naar Marokko. In Marokko worden de garnalen gepeld en vervolgens naar Nederland vervoerd om te eindigen in het schap van je supermarkt. (*42) De grotere garnalen komen grotendeels uit Azië of Zuid-Amerika. Daar worden de garnalen gekweekt en vervolgens komen ze naar Nederland toe. Dit hele productieproces zorgt ervoor dat de garnaal van al ons voedsel de grootste CO₂-voetafdruk per 1.000 kilocalorieën heeft na rundvlees. (*43)

Niet alleen het heen en weer vliegen van verhandelde vis drukt een stempel op het klimaat, maar ook de zware vissersboten die de vis voor ons uit de oceanen moeten halen. Naar schatting zijn vissersboten wereldwijd goed voor het verbruiken van maar liefst 40 miljard liter brandstof per jaar. (*44)

Verder baart de plastic soep in de oceanen grote zorgen. Alleen al in de Stille Oceaan drijft voor 80.000 ton aan plastic. Dat staat gelijk aan het gewicht van 500 jumbojets. (*45) Bijna driekwart van het plastic in de Stille Oceaan is macroplastic, plastic dat groter is dan 5 centimeter. Daarvan bestaat 46% uit visnetten van vissersboten. (*46) Ook de hoeveelheid macroplastic in ‘onze’ Noordzee is in de afgelopen 60 jaar explosief toegenomen. (*47) Het produceren van plastic kost ieder jaar ruim 5% van de wereldwijde aardolie. Daarmee is het produceren van plastic niet alleen erg vervuilend, maar onder invloed van zonlicht stoot plastic ook nog eens broeikasgassen als methaan uit, wat weer in de atmosfeer terechtkomt en bijdraagt aan de verdere opwarming van de aarde. (*48)

Zoals je ook kon horen in aflevering 0 van deze podcastserie, verzuren de oceanen door de opwarming van de aarde vanwege de uitstoot van broeikasgassen. De verzuring van de oceanen bedreigt het zeeleven van koraal, schelpdieren en zeesterren, en daarmee ook de visopbrengst. Als het water voor bepaalde vissoorten te warm wordt, zullen deze vissoorten vertrekken om op zoek te gaan naar koeler water. Dat kan effect hebben op de visstand, omdat vissoorten kwetsbaar kunnen worden voor roofdieren die in andere wateren leven, of vanwege bevissing op andere plekken. Vooral kustgebieden, zoals ‘onze’ Waddenzee, zijn kwetsbaar voor klimaatveranderingen. (*49)

Maar er is nog een ander probleem, namelijk zuurstofgebrek. Ook delen van de Waddenzee en de Noordzee hebben hiermee te maken. (*50) Dit komt grotendeels door vervuiling van rioleringen en afvoer van de landbouw, zoals mest, dat via het grondwater uiteindelijk in de oceanen terechtkomt. Mest zit bomvol voeding, wat zorgt voor massale algengroei. Maar als deze algen af beginnen te sterven, gebruiken de bacteriën die de algen afbreken zoveel zuurstof dat er geen zuurstof meer overblijft voor andere vissoorten, zoals de haai, tonijn en marlijn. De opwarming van de aarde is het andere deel van het probleem, want hoe warmer het water wordt, hoe minder zuurstof de oceanen kunnen opnemen. Dit leidt uiteindelijk allemaal tot zogenaamde ‘dode zones’: gebieden waar helemaal geen zuurstof meer in het water zit. In de afgelopen 60 jaar is het aantal dode zones wereldwijd verviervoudigd. Het aantal gebieden met een gevaarlijk laag zuurstofgehalte is toegenomen van 45 naar zeker 700. Dit vormt een bedreiging voor de voortplanting en het voortbestaan van vissoorten en koraal en wordt alleen maar erger als we de opwarming van de aarde en vervuiling niet tegengaan. (*51)

Ik denk dat dit voldoende redenen zijn waarom je beter dierlijke producten in kunt ruilen voor een klimaatvriendelijker plantaardig dieet. Wil je het helemaal goed doen, koop dan ook lokale producten of seizoensproducten. Deze producten hebben niet eerst een rondje om de wereld gemaakt voordat ze uiteindelijk op jouw bord belanden. Voorkom verder ook voedselverspilling.

Als je tenslotte nog een allerlaatste reden nodig hebt waarom je dat stukje vlees beter over kunt slaan, sta dan even stil bij het feit dat er in Nederland ongeveer 28.000 dieren zijn geslacht terwijl je naar deze aflevering luistert. En vraag jezelf eens af: is de smaak van dierlijke producten de prijs waard die je daarvoor betaalt? Dat is een vraag die jij alleen voor jezelf kunt beantwoorden.